สจฺจนฺติ วจีสจฺจํ, ‘‘มม สนฺติกํ อาคมิสฺสามี’’ติ วตฺวา มุสาวาทํ อกตฺวา อาคโต เอวาติ เอตํ เต วจีสจฺจํฯ ธมฺโมติ วิจารณปญฺญา, ‘‘เอวํ กเต อิทํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ ปวตฺตา เต เอสา วิจารณปญฺญาฯ ธิตีติ อพฺโพจฺฉินฺนํ วีริยํ วุจฺจติ, เอตมฺปิ เต อตฺถิฯ จาโคติ อตฺตปริจฺจาโค, ตฺวํ อตฺตานํ ปริจฺจชิตฺวา มม สนฺติกํ อาคโต, ยํ ปนาหํ คณฺหิตุํ นาสกฺขิํ, มยฺหเมเวส โทโส ฯ ทิฏฺฐนฺติ ปจฺจามิตฺตํฯ โส อติวตฺตตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ยถา ตว เอวํ เอเต จตฺตาโร ธมฺมา อตฺถิ, โส ยถา มํ ตฺวํ อชฺช อติกฺกนฺโต, ตเถว อตฺตโน ปจฺจามิตฺตํ อติกฺกมติ อภิภวตีติฯ

เอวํ กุมฺภีโล โพธิสตฺตํ ปสํสิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คโตฯ ตทา กุมฺภีโล เทวทตฺโต อโหสิ, ตสฺส ภริยา จิญฺจมาณวิกา, กปิราชา ปน โลกนาโถฯ

ตสฺส อิธาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา อุทกสฺส ปาสาณสฺส จ ปมาณววตฺถาเนน อิทานิ ปาสาโณ อุจฺจตโร ขายตีติ ปริคฺคณฺหนวเสน ปาสาณสฺส อุปริ สุสุมารสฺส นิปนฺนภาวชานนํ, ปาสาเณน กถนาปเทเสน ตสฺสตฺถสฺส นิจฺฉยคมนํ, สุสุมารสฺส อุปริ อกฺกมิตฺวา สหสา ปรตีเร ปติฏฺฐานวเสน สีฆการิตาย ตสฺส มหตา ปาปโต ปริโมจนํ, อตฺตโน ชีวิตรกฺขณํ, สจฺจวาจานุรกฺขณญฺจาติ เอวมาทโย คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

กปิราชจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สจฺจตาปสจริยาวณฺณนา

อฏฺฐเม ตาปโส สจฺจสวฺหโยติ สจฺจสทฺเทน อวฺหาตพฺโพ สจฺจนามโก ตาปโส ยทา ยสฺมิํ กาเล โหมิ, ตทาฯ สจฺเจน โลกํ ปาเลสินฺติ อตฺตโน อวิสํวาทิภาเวน สตฺตโลกํ ชมฺพุทีเป ตตฺถ ตตฺถ สตฺตนิกายํ ปาปโต นานาวิธา อนตฺถโต จ รกฺขิํฯ สมคฺคํ ชนมกาสหนฺติ ตตฺถ ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทาปนฺนํ มหาชนํ กลเห อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา สามคฺคิยํ อานิสํสกถเนน สมคฺคํ อวิวทมานํ สมฺโมทมานํ อหมกาสิํฯ

ตทา หิ โพธิสตฺโต พาราณสิยํ อญฺญตรสฺมิํ พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ‘‘สจฺโจ’’ติ นามํ กริํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา นจิรสฺเสว สพฺพสิปฺปานํ นิปฺผตฺติํ ปตฺโตฯ อาจริเยน อนุญฺญาโต พาราณสิํ ปจฺจาคนฺตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา เตหิ อภินนฺทิยมาโน เตสํ จิตฺตานุรกฺขณตฺถํ กติปาหํ เตสํ สนฺติเก วสิฯ อถ นํ มาตาปิตโร ปติรูเปน ทาเรน สํโยเชตุกามา สพฺพํ วิภวชาตํ อาจิกฺขิตฺวา ฆราวาเสน นิมนฺเตสุํฯ

มหาสตฺโต เนกฺขมฺมชฺฌาสโย อตฺตโน เนกฺขมฺมปารมิํ ปริพฺรูเหตุกาโม ฆราวาเส อาทีนวํ ปพฺพชฺชาย อานิสํสญฺจ นานปฺปการโต กเถตฺวา มาตาปิตูนํ อสฺสุมุขานํ โรทมานานํ อปริมาณํ โภคกฺขนฺธํ อนนฺตํ ยสํ มหนฺตญฺจ ญาติปริวฏฺฏํ ปหาย มหานาโคว อยสงฺขลิกํ ฆรพนฺธนํ ฉินฺทนฺโต นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตปฺปเทสํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาผเลหิ ยาเปนฺโต นจิรสฺเสว อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานกีฬํ กีฬยมาโน สมาปตฺติวิหาเรน วิหรติฯ

โส เอกทิวสํ ทิพฺพจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺโต อทฺทส สกลชมฺพุทีเป มนุสฺเส เยภุยฺเยน ปาณาติปาตาทิทสอกุสลกมฺมปถปสุเต กามนิทานํ กามาธิกรณํ อญฺญมญฺญํ วิวาทาปนฺเนฯ ทิสฺวา เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘น โข ปน เมตํ ปติรูปํ, ยทิทํ อิเม สตฺเต เอวํ ปาปปสุเต วิวาทาปนฺเน จ ทิสฺวา อชฺฌุเปกฺขณํฯ อหญฺหิ ‘สตฺเต สํสารปงฺกโต อุทฺธริตฺวา นิพฺพานถเล ปติฏฺฐเปสฺสามี’ติ มหาสมฺโพธิยานํ ปฏิปนฺโน, ตสฺมา ตํ ปฏิญฺญํ อวิสํวาเทนฺโต ยํนูนาหํ มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา เต เต สตฺเต ปาปโต โอรมาเปยฺยํ, วิวาทญฺจ เนสํ วูปสเมยฺย’’นฺติฯ

เอวํ ปน จินฺเตตฺวา มหาสตฺโต มหากรุณาย สมุสฺสาหิโต สนฺตํ สมาปตฺติสุขํ ปหาย อิทฺธิยา ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา เตสํ จิตฺตานุกูลํ ธมฺมํ เทเสนฺโต กลหวิคฺคหวิวาทาปนฺเน สตฺเต ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ สมฺปรายิกญฺจ วิโรเธ อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา อญฺญมญฺญํ สมคฺเค สหิเต อกาสิฯ อเนกาการโวการญฺจ ปาเป อาทีนวํ วิภาเวนฺโต ตโต สตฺเต วิเวเจตฺวา เอกจฺเจ ทสสุ กุสลกมฺมปถธมฺเมสุ ปติฏฺฐาเปสิฯ

เอกจฺเจ ปพฺพาเชตฺวา สีลสํวเร อินฺทฺริยคุตฺติยํ สติสมฺปชญฺเญ ปวิเวกวาเส ฌานาภิญฺญาสุ จ ยถารหํ ปติฏฺฐาเปสิฯ เตน วุตฺตํ –

[71]

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, ตาปโส สจฺจสวฺหโย;

สจฺเจน โลกํ ปาเลสิํ, สมคฺคํ ชนมกาสห’’นฺติฯ

อิธาปิ มหาปุริสสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา คุณานุภาวา จ วิภาเวตพฺพาติฯ

สจฺจตาปสจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. วฏฺฏโปตกจริยาวณฺณนา

[72] นวเม มคเธ วฏฺฏโปตโกติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – มคธรฏฺเฐ อญฺญตรสฺมิํ อรญฺญปฺปเทเส วฏฺฏกโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา อจิรนิกฺขนฺตตาย ตรุโณ มํสเปสิภูโต, ตโต เอว อชาตปกฺโข วฏฺฏกจฺฉาปโก ยทา อหํ กุลาวเกเยว โหมิฯ

[73] มุขตุณฺฑเกนาหริตฺวาติ มยฺหํ มาตา อตฺตโน มุขตุณฺฑเกน กาเลน กาลํ โคจรํ อาหริตฺวา มํ โปเสติฯ ตสฺสา ผสฺเสน ชีวามีติ ปริเสทนตฺถญฺเจว ปริภาวนตฺถญฺจ สมฺมเทว กาเลน กาลํ มมํ อธิสยนวเสน ผุสนฺติยา ตสฺสา มม มาตุยา สรีรสมฺผสฺเสน ชีวามิ วิหรามิ อตฺตภาวํ ปวตฺเตมิฯ นตฺถิ เม กายิกํ พลนฺติ มยฺหํ ปน อติตรุณตาย กายสนฺนิสฺสิตํ พลํ นตฺถิฯ

[74] สํวจฺฉเรติ สํวจฺฉเร สํวจฺฉเรฯ คิมฺหสมเยติ คิมฺหกาเลฯ สุกฺขรุกฺขสาขานํ อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺฏนสมุปฺปนฺเนน อคฺคินา ตสฺมิํ ปเทเส ทวฑาโห ปทิปฺปติ ปชฺชลติ, โส ตถา ปทีปิโตฯ อุปคจฺฉติ อมฺหากนฺติ มยฺหํ มาตาปิตูนญฺจาติ อมฺหากํ วสนฏฺฐานปฺปเทสํ อตฺตโน ปติฏฺฐานสฺส อสุทฺธสฺสาปิ สุทฺธภาวกรเณน ปาวนโต ปาวโกติ จ คตมคฺเค อินฺธนสฺส ภสฺมภาวาวหนโต กณฺหวตฺตนีติ จ ลทฺธนาโม อคฺคิ วนรุกฺขคจฺเฉ ทหนฺโต กาเลน กาลํ อุปคจฺฉติฯ